حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری عبارت است از مجموعه ای از حقوق انحصاری و غالباً موقتی که به پدید آورنده یا صاحب یک محصول فکری اعطا میشود؛ به عنوان مثال یک مخترع میتواند به مدت ۲۰ سال از حق اختراع خویش شخصاً استفاده نماید یا در قبال واگذاری آن به دیگری مبلغی پول دریافت کند؛ صاحب حق اختراع میتواند دیگران را از استفاده غیر مجاز (بدون موافقت صاحب حق یا اذن (قانونی) منع کند.

مهم ترین تفاوت حقوق مالکیت فکری با مالکیت سنتی

مهم ترین تفاوت حقوق مالکیت فکری با مالکیت سنتی در «غیرمادی» (intangible) بودن موضوع مالکیت فکری است؛ به همین دلیل موضوع مالکیت فکری اصولاً در اثر حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله یا آتش سوزی از بین نمی رود ولی به راحتی قابل ،سرقت، تکثیر و کپی برداری است؛ از دیگر ویژگیهای اموال فکری این است که تولید اولیه آنها معمولاً دشوار و پرهزینه ولى تکثیر آن آسان و کم هزینه است؛ به عنوان مثال نگارش یک کتاب گاهی سالها زمان می برد ولی تکثیر آن در چند ساعت امکان پذیر است.

اقسام مالکیت فکری

مالکیت فکرى (intellectual property)  به طور کلی به دو دسته سنتی تقسیم میشود :

 اول-مالکیت ادبی و هنری (copyright) از قبیل تألیف ،کتاب آثار سینمایی، موسیقی ونرم افزارهای رایانه ای

دوم - مالکیت صنعتی (industrial propert )از قبیل ،اختراع طرح صنعتی، نام و علامت تجاری و نشانهای جغرافیایی

وضعیت ایران در خصوص کنوانسیون های مالکیت ادبی و هنری

درحوزه مالکیت ادبی ایران به هیچ کنوانسیون بین المللی نپیوسته است به همین دلیل عملاً ایران ازآثار خارجی (آثاری که اولین بار در خارج از ایران منتشر شده اند)حمایت نمیکند و این آثار اعم از کتاب، فیلم یا نرم افزار به راحتی و بدون ممنوعیت قانونی در ایران کپی میشوند؛ اما آثار داخلی (آثاری که اولین بار در ایران منتشر شده اند)تحت حمایت قوانین زیر قرار داشته و حتی متخلف و ناقض حقوق مالکیت ادبی و هنری تحت شرایطی مجرم شناخته میشود.

اول_ قانون حمایت حقوق مؤلفان مصنفان و هنرمندان (مصوب (۱۳۴۸)

دوم_ قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی (مصوب ۱۳۵۲)

سوم_ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای (مصوب ۱۳۷۹)

وضعیت ایران در قبال کنوانسیون‌های مالکیت صنعتی

برخلاف حوزه مالکیت ،ادبی ایران تقریباً به بیشتر کنوانسیونهای بین المللی در زمینه حقوق مالکیت صنعتی پیوسته است از قبیل کنوانسیون پاریس (به عنوان مهمترین کنوانسیون)، مادرید وضعیت ایران (راجع به علامت تجاری) لیسبون (راجع به نشان جغرافیایی)و معاهده ی همکاری در زمینه ثبت اختراع (PCT)؛ بنابراین در حوزه اختراع طرح صنعتی ، علامت تجاری و نشانهای جغرافیایی حمایت عملی و قوی تری وجود دارد؛ علاوه بر مقررات بین المللی اخیر قوانین داخلی زیر نیز در جهت حمایت از مالکیت صنعتی به تصویب رسیده است

اول_ مواد ۵۷۶ تا ۵۸۲ قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱

دوم_ قانون حمایت از نشانههای جغرافیایی مصوب ۱۳۸۴

سوم_ قانون ثبت اختراعات طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶

جنبه مادی و ﻣﻌﻨﻮی ﻣﺎﻟﮑﯿﺖ ﻓﮑﺮی

مالکیت فکری دارای دو جنبه است :

 اول _جنبه مادی :جنبه مادی آن جنبه از مالکیت فکری است که برای صاحب آن ارزش مالی دارد

 و میتوان از آن به طور مستقیم کسب درآمد کرد.

دوم _جنبه معنوی: آن جنبه از مالکیت فکری است که برای پدید آورندگان اثر فکری مستقیماً

ارزش مالی ایجاد نمی کند بلکه به عنوان سوابق علمی شخص به آن افتخار میشود.

مقایسه ویژگی‌های جنبه مادی مالکیت فکری با جنبه معنوی آن

اول _جنبه مادی قابل تقویم به پول است ولی جنبه معنوی قابلیت ارزیابی مالی و ارزش تفاوت جنبه گذاری به پول را ندارد؛ به عبارت دیگر صرف داشتن جنبه معنوی، نمی تواند اصولاً به طورمستقیم ره آورد مالی برای پدید آورنده داشته باشد.

دوم _جنبه مادی : قابل انتقال است یعنی مخترع میتواند حق اختراع خویش را واگذار کند و صاحب حق اختراع قابل تغییر است ولی جنبه معنوی قابل واگذاری نیست یعنی مخترع نمیتواند وصف مخترع بودن را به دیگری منتقل کرده و شخصی که واقعاً مخترع نبوده است به عنوان مخترع معرفی کند؛ به همین دلیل بند «و» ماده ۵ قانون ثبت اختراعات مقرر می دارد .... هرگونه اظهار یا تعهد مخترع مبنی بر اینکه نام شخص دیگری به عنوان مخترع قید گردد، فاقد اثر قانونی است.

سوم_ جنبه مادی قابل توقیف است؛ یعنی طلبکاران یک مخترع یا مؤلف میتوانند جنبه مادی یک اختراع یا یک کتاب را توقیف نموده و طلب خود را از محل فروش آن استیفا کنند؛ تبصره ۳ ماده ۲۴ آیین نامه اجرایی موضوع ماده ۲۱۸ قانون مالیاتهای مستقیم و مفهوم مخالف تبصره ماده ۶۵ قانون اجرای احکام مدنی بر امکان توقیف جنبه مادی مالکیتهای فکری دلالت دارد؛ در حالی که جنبه معنوی قابلیت توقیف ندارد

چهارم_ ﺻﺎﺣﺐ ﺣﻘﻮق ﻣـﺎدي ﻣﺎﻟﮑﯿـﺖ ﻓﮑـﺮي ﻣﻤﮑـﻦ اﺳـﺖ ﺷـﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﯾـﺎ ﺣﻘـﻮﻗﯽ ﺑﺎﺷـﺪ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻣﻌﻨﻮي و وﺻﻒ ﭘﺪﯾﺪآورﻧﺪه ﺑﻮدن ﺻﺮﻓﺎً ﺑـﻪ اﻧﺴـﺎن (ﺷـﺨﺺ ﺣﻘﯿﻘـﯽ )اﺧﺘﺼـﺎص دارد.

پنجم_ جنبه مادی مالکیت فکری اصولاً موقت است؛ به عنوان مثال حقوق مادی پدیدآورنده در :

 • تألیف کتاب ۵۰ سال از تاریخ مرگ آخرین نویسنده است؛

• ترجمه کتاب ۳۰ سال از تاریخ مرگ آخرین مترجم است (م ۱ قانون ترجمه)؛

• اثرهای سینمایی و عکاسی ۳۰ سال از تاریخ نشر یا عرضه (م ۱۶ قانون حمایت مولفان )

• نرم افزارهای رایانه ای ۳۰ سال از تاریخ پدید آوردن نرم افزار (ماده ۱ قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای)؛

• اختراع ۲۰ سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه(م۱۶ قانون ثبت اختراعات)؛

• طرح صنعتی ۱۵ سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه (بند د ماده ۲۸)

 • علامت تجاری ۱۰ سال از تاریخ تسلیم اظهار نامه ولی کرارا قابل تمدید است بند د ماده (۴۰)؛

 بنابراین علامت تجاری استثنائاً قابلیت دائمی بودن را دارد؛ اما جنبه معنوی مالکیت فکری همیشه دائمی است و با گذشت زمان از بین نمی رود؛ بنابراین شاهنامه فردوسی همیشه متعلق به فردوسی است ولـی بـه لحاظ اتمام حقوق مادی ،آن همه انتشارات میتوانند بدون پرداخت مبلغی به ورثه وی شاهنامه وی را به نام فردوسی و در قالب انتشارات خودشان چاپ و نشر نمایند.

ششم _حمایت از جنبه مادی مالکیت فکری مشروط و مقید به رعایت شرایطی از سوی پدید آورنده است؛ به عنوان مثال حمایت از مالکیت ادبی و هنری (از قبیل تألیف کتاب آثار سینمایی و تولید نرم افزار)

در ایران منوط است به اینکه پدید آورنده اثر خویش را برای اولین باردر ایران منتشر کرده باشد و حمایت از مالکیت صنعتی از قبیل ،اختراع، طرح صنعتی و علامت تجاری اصولاً منوط به ثبت در ایران است؛ اما حمایت از جنبه معنوی مالکیت فکری اصولاً منوط به شرطی نبوده و محدود به زمان و مکانی خاصی نیست.

(ماده ۴ قانون حمایت مؤلفان )

برای مطالعه بیشتر در خصوص حقوق مالکیت فکری و موارد مربوط به آن به فصل هشتم از کتاب "آنچه مشاور حقوقی بایدبداند" تالیف دکتر فرهاد بیات انتشارات دادبانان دانا مراجعه فرمایید.

جهت شرکت در دوره‌های کاربردی حقوقی به دوره‌های دادبانان مراجعه فرمایید.